ਰੂਪਨਗਰ ਸ਼ਹਿਰ ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰੋਕੇਸ਼ਰ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਨੇ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰੂਪ ਸੇਨ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੂਪਨਗਰ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਰੂਪਨਗਰ ਵਿਖੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸੀ। ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਰੂਪਨਗਰ ਹੀ ਇੱਕ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਖੁਦਾਈ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਕਸਬੇ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਾਲੀਆ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ, ਸਿੱਕੇ ਆਦਿ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹੜੱਪਾ - ਮੋਹਨਜੋਧਰੋ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਵਸ ਗਏ। ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤਾ, ਕੁਸ਼ਾਨ, ਹੂੰ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। ਦੁਰਲੱਭ ਲੱਭਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਹਰ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸਿੰਧੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਅੱਖਰ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਲੱਭਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ 4000 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਿਅਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲਾ ਮਨੁੱਖ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਰੋਪੜ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵੱਸ ਗਿਆ। ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪਹਾੜ ਅਜੇ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਸਿਆਲਬਾ ਦੇ ਸ: ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਰਈਸ ਨੇ 1763 ਈ: ਵਿਚ ਰੋਪੜ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੋਪੜ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। 1763 ਵਿਚ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰੂਪਨਗਰ ਸਿੱਖ ਮੁਖੀ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ। ਰੋਪੜ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ 1945 ਦੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਬਾਲਗ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੋਪੜ ਰਿਆਸਤ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਈ ਗਈ। ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਮੁਗ਼ਲ ਜ਼ੁਲਮ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜੰਗ ਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ ਵਿਖੇ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਸੱਚ ਲਈ ਲੜਦਿਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਹੈ। ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਕਹਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਤਾਰਾ ਚੰਦ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਬਾਰੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਬੁੱਢਣ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਇਥੇ ਹੀ ਸ਼ੀਸ਼ਮਹਲ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਸੰਮਤ 1691 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਰਹੇ। ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਇਸੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਤਾਲਪੁਰੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਅਸਥੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਬਭੂਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆ ਕੇ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਡੇਢ ਮੀਲ ਦੂਰ ਸੰਤ ਬੁੱਢਣ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਤਕੀਆ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਗਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ 9ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ 1723 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਮਾਕੋਵਾਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਹ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਨ 9ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੌਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ 9ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਸਰਬੋਤਮ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ 10ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਲਾ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸ਼ਸਤਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ 1699 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਸਾਜਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਂਦੀ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਾਜੇ ਗਏ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਹੈ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੇਸ਼ਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਅੱਜ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਜੁੜ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1999 ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ 300ਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਤੋਂ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਵਿਰਾਸਤੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।